Bokashi
Bokashi- Wat is het en wat zijn de mogelijkheden ?
Inhoudsopgave
Toepassingen
Moestuin
Gras-Bokashi als mulch
Akkerland
Boomkwekerij en fruitteelt
Weiland
In de composthoop
Bokashi maken
Keuken-emmer
120 liter container
Bokashi-hoop
Uitgangsmaterialen
In de praktijk
Toepassing en Dosering
Kosten
Verschil tussen Bokashi en Compost
Onkruidzaden en parasieten
Andere voordelen van Bokashi
Voor als er toch iets mis gaat
Links
Bokashi is het Japanse woord voor “gefermenteerd organisch materiaal”. Met Bokashi kun je organische resten om zetten tot een rijke bodemverbeteraar. Bokashi is het resultaat van een eeuwenoude techniek, namelijk fermentatie. Bij fermentatie verloopt de omzetting van de organische stof zonder zuurstof (anaëroob) en bij lage temperaturen, waardoor de energie en de stikstof in het product behouden blijft.
Bekijk hier een filmpje over het maken van een grotere Bokashi-hoop van gras, stro en stalmest.
Voordelen van Bokashi
Toepassingen
Je kunt Bokashi enerzijds gebruiken om organische afval nuttig te maken. Maar anderzijds kun je Bokashi ook zien als dé oplossing om de bodemvruchtbaarheid en bodemgezondheid op te krikken. In Japan is het al heel erg lang in gebruik. Voor een Engelstalige uitleg, klik hier.
Terug naar boven
Bokashi voor de moestuin
Met Bokashi worden de planten van waardevolle voedingstoffen voorzien. Bokashi ondersteunt een goede oppervlakte compostering en bevordert het microbiële leven en humusontwikkeling in de bodem. Daarnaast draagt het bij aan de bodemstructuur: luchtigheid, afwatering en juist vocht vasthoudend vermogen bij droogte. Daarnaast voegt het natuurlijk ook waardevolle elementen en micro-organismen toe. Bovendien verdrijft Bokashi kwalijke geurtjes. Huis-, tuin- en keuken-bokashi wordt gemaakt met de Bokashi-keukenemmers. Zelf aan de slag? Klik hier Filmpje kijken ? Klik hier
Bokashi van gemaaid gras als mulch
Gras-Bokashi dient uitstekend als mulchlaag. Met gras-Bokashi voedt u de planten met een passend dieet en beschermt u de bodem tegen uitdroging tijdens warmte en dichtslaan na een regenbui. Door het opvreten van het Bokashi-gras door o.a. wormen en pissebedden wordt de grond losgewoeld. Verder dient het ook als woonhuis voor tal van nuttige roofinsecten. Pas op met strooien van Bokashi op jong blad. Dit kan verbranding veroorzaken omdat de Bokashi op het moment van toepassen zuur is. Klik hier (Heidevlinder) voor praktische tips voor het maken van gras-Bokashi
Bokashi op akkerland
Bokashi is uitermate geschikt om de organische stof in de bodem aan te vullen en de weerbaarheid van bodem en plant tegen ziekten en plagen te verhogen. Zo kan er Bokashi worden gemaakt van stro met drijfmest (Lees hier meer). Omdat het op de akker al snel om grote hoeveelheden gaat (10-50 ton per hectare!) is het transport een belangrijke kostenfactor om rekening mee te houden. Daarom is het extra interessant om organische groenstromen in de directe omgeving te verwerken tot Bokashi. Vanuit Natuurbeherende organisaties of het Waterschap kan hier bijzondere interesse voor bestaan. Neem gerust contact met ons op als je hier kansen in ziet.
Terug naar boven
Bokashi in de boomkwekerij en fruitteelt
Bodemvruchtbaarheid speelt in de boom en fruitteelt natuurlijk een bijzonder grote rol. Echter door de meer permanente bezetting en de minimale bodembewerkingen zijn de mogelijkheden van bemesting soms beperkt. Hierin voorziet Bokashi op een zeer effectieve manier, mede omdat bokashi op de bodem en tussen de rijen kan worden aangebracht. Klik hier voor informatie over Hoveniers-bokashi.
Traditioneel gebruikt men in Japan Bokashi om de microbiële diversiteit in de bodem te verhogen en de planten te voorzien van natuureigen bio-actieve voedingsstoffen, zoals groeihormonen, antibiotica, vitamines en aminozuren. Planten krijgen zo meer energie en een grotere weerbaarheid tegen schadelijke bacteriën en schimmels. De neutrale micro-organismen die in een ziekteverwekkende bodem eerst kozen voor de, tot dan toe, overheersende schadelijke micro-organismen, zullen zich nu aansluiten bij de effectieve micro-organismen van EM. Een ziekteverwekkende bodem wordt zo een ziekteonderdrukkende bodem. Bomen met minder last van plagen en ziektes is het gevolg. Binnen de land- en tuinbouw is dit de meest effectieve, duurzame manier om meer profijt uit de bodem te halen.
Bokashi op het weiland
Alhoewel de bodem onder grasland vaak een hoger gehalte aan organische stof heeft in vergelijking met akkerland (of maïsakkers), heeft Bokashi op weiland een grote toegevoegde waarde. Naast de organische stof is er een waarneembaar effect op het bodemleven. Bovendien kan de Bokashi gewoon met de mestverspreider en bovengronds op het gras worden uitgereden. Omdat de Bokashi als het ware al is voor-gefermenteerd wordt het snel door bodem en plant opgenomen.
Naast een hogere grasopbrengst door een verhoogde bodemvruchtbaarheid, neemt ook de voedingswaarde van het gras toe en is er minder kans op plagen of ziekten, zoals bladvlekkenziekte, roest of emelten.
Terug naar boven
Bokashi als compost-versneller
Met de toevoeging van Bokashi aan een composthoop wordt deze sneller omgezet en verdwijnen de soms kwalijke geurtjes als het composteringsproces niet optimaal verloopt. Dit laatste kan overigens ook bewerkstelligd worden door de toevoeging van Microferm aan de composthoop. Al lijkt het tegenstrijdig (fermenteren versus composteren), Bokashi kan dus ingezet worden als compost-versneller.
Bokashi maken: De techniek
Het principe van fermentatie wordt al sinds eeuwen gebruikt voor het conserveren van voedingsmiddelen zoals zuurkool, soya saus, kaas en wijn, om er maar een paar te noemen. Door toevoeging van effectieve micro-organismen (microferm) en het anaeroob (zonder zuurstof) verwerken van je resten, maak je van je eigen organische resten een waardevolle bodemverbeteraar. Om een optimaal resultaat te behalen worden meestal zeeschelpenkalk en kleimineralen toegevoegd, maar dit hangt erg af van de toepassing en het budget.
In de praktijk: Wat kan er allemaal in de Bokashi verwerkt worden?
Bijna alles kan erin: Bokashi kan worden gemaakt van allerlei materialen en in allerlei volumes. Voor kleinschalig gebruik voor rondom huis, is de Bokashi-keukenemmer ontworpen. Hierin kunnen werkelijk bijna alle (organische) reststoffen uit de keuken verwerkt worden tot een zeer waardevolle bijdrage aan de vruchtbaarheid van de bodem in het bloemenperk en de moestuin. Fruit- en groenteschillen (ook exotisch), gekookte en rauwe etensresten, visresten of (kippen)botten, broodresten, het kan er allemaal in. Omdat het afgesloten wordt en daarna fermenteert, is er geen sprake van stank ontwikkeling en wordt er bovendien geen ongedierte aangetrokken. De twee keukenemmers samen zijn vaak voldoende voor een gemiddeld gezin om alle resten uit de keuken in de tuin te kunnen verwerken. Bestellen ?
Wat kan er niet in: Composteerbaar plastic kan niet in de Bokashi. Blijkbaar heeft dit materiaal de hoge temperatuur van de compost nodig om daadwerkelijk af te breken. Ook koffie-filters en theezakjes worden pas in de bodem afgebroken en worden nog na wat langere tijd teruggevonden. Ik vind dit zelf geen echt probleem overigens.
Keuken-Bokashi moet, als het klaar is voor gebruik, licht onder de grond gebracht worden (±10-20 centimeter) en niet als mulch óp de grond, dit omdat anders dieren zoals honden en/of kraaien ermee aan de haal gaan. Die vinden dat erg lekker. Het is tenslotte voor-gefermenteerd voedsel, ook voor deze dieren.
Als het om grotere hoeveelheden gaat is de keukenemmer al gauw te klein. Daarvoor is er de Bokashi-container van 120 liter. Deze werkt hetzelfde als de keukenemmers. Dit is vaak een oplossing waar meerdere huishoudens samen de moestuin doen of het afval inzamelen (op een flat bijvoorbeeld). Lees maar eens verder over de ervaringen bij de Ulebelt in Deventer. Bestellen?
Terug naar boven
Opzet van een grotere Bokashi-hoop
1 m³ = ± 0,8 - 1 ton
Als je (veel) meer Bokashi nodig hebt of veel (tuin)afval wilt verwerken is ook de hierboven beschreven container waarschijnlijk niet meer toereikend. Gelukkig is het relatief eenvoudig om een Bokashi-hoop op te zetten. Dit kun je het best vergelijken met het inkuilen van gras of maïs bij de boer. Je moet vooral letten op de volgende richtlijnen, maar dit is erg afhankelijk welke materialen er voor handen zijn:
Bokashi moet het juiste vochtgehalte hebben. Ongeveer 50%. Dit betekent dat vers groen (blad of gras) net te nat is, maar dat bijvoorbeeld stro of versnipperd hout te droog is. Mengen is dan meestal de makkelijkste oplossing. Als de Bokashi te nat is loopt er vocht onderuit, of het fermentatieproces verloopt niet optimaal, en er zal dan sprake van rotting kunnen zijn. Als de Bokashi te droog is kunnen de micro-organismen zich niet goed over de hoop en het materiaal verspreiden en vermenigvuldigen. Daardoor verloopt het fermentatieproces te traag of helemaal niet. Hierdoor zal het eindproduct niet de kwaliteit hebben waar je naar op zoek bent.
Daarnaast is het streven naar een C/N verhouding (Koolstof/Stikstof) van ongeveer 20:1. Als je bijvoorbeeld veel jong gras (C/N van ±10:1) wil verwerken kun je dit compenseren met wat stro (C/N van 80:1). Ervaring leert dat de C/N verhouding niet van wezenlijk belang is voor het fermentatie proces, maar wel voor de latere toepassing en gebruik van de Bokashi. Een te hoge C/N verhouding kan de bodem stikstof (tijdelijk) fixeren, hetgeen voor de plantengroei en productie onwenselijk is.
Beide zaken hierboven beschreven lijken wat ingewikkeld misschien, maar het is eenvoudiger dan het lijkt. Al doende leert men is hier zeer zeker van toepassing.
Het is duidelijk dat voor grotere hoeveelheden andere uitgangsmaterialen worden gebruik dan bij gebruik van de keuken-emmers. Zo is paardenmest bijvoorbeeld bij uitstek geschikt om Bokashi van te maken, ook omdat het net als goede Bokashi 30 a 50 % droge stof bevat. Wel zit er wat veel stikstof in, in verhouding tot de koolstof. Dit kun je oplossen door er stro of iets dergelijks doorheen te mengen.
Andere uitgangs materialen zijn:
- GFT en/of keukenafval
- Snoeiafval uit de tuin (of de tuin van de buren)
- Gemaaid of geklepeld gras (gazon-, dijk- of bermgras)
- Mest (niet noodzakelijk)
- Stro en/of houtsnippers
Daarnaast zijn er ook een aantal producten nodig om de Bokashi te maken:
- Microferm/EM (2-3 liter per m³) Bestellen?
- Zeeschelpenkalk (10 kg per m³) Bestellen?
- Kleimineralen (10 kg per m³) (niet noodzakelijk) Bestellen?
- Afdek (landbouw)plastic
- Meng-systeem (grijper of vijzel of iets dergelijks)
Terug naar boven
Fermentatie
Door het toevoegen van de EM (Microferm) wordt het fermentatie proces op gang gebracht en de goede richting op geduwd. Het fermenteren gebeurd verder zonder zuurstof. Het toevoegen van zeeschelpen is belangrijk om te voorkomen dat de pH te snel daalt en het fermentatie proces bij een lage zuurgraad al te vroeg tot stilstand komt. Door het mengen van zeeschelpen sleept het fermentatie proces zich langer voort en zal het materiaal uiteindelijk beter (=verder) gefermenteerd zijn en daarmee makkelijk beschikbaar komen voor de bodem en de planten.
Proces
Het te gebruiken materiaal fermenteert het beste als het vers is, maar het is geen enkel probleem als een of meerdere van de materialen al een proces van compostering zijn begonnen. Je verliest dan wel wat C en N door vervluchtiging, maar bij een goed opgezette Bokashi hoop zal het rottingsproces direct stoppen en zal de fermentatie op gang komen.
Als je het grovere materiaal klein maakt/hakselt, is het makkelijker te mengen en bovendien later makkelijker te verwerken (verspreiden), maar het is niet noodzakelijk voor het proces van fermenteren. Je kunt alle materialen als een soort lasagne om en om op elkaar leggen, met in elke laag telkens een beetje kleimineralen en zeeschelpenkalk. Je kunt ook alles eenmaal op een hoop goed mengen met een grote vijzel achter de tractor.
(zie bijvoorbeeld: https://www.youtube.com/watch?v=YXIL4OV8dA4)
De Microferm/EM kun je verdund met water toedienen (in een gieter bijvoorbeeld). Daarmee is het beter te verdelen over de hoop. Het totale vocht gehalte moet ongeveer 30-50% zijn. Het moet goed vochtig zijn, maar als je het materiaal perst (of in je handen knijpt) moet er geen vocht uitlopen. Hoeveel water je moet toevoegen is afhankelijk hoe vochtig/nat de uitgangsmaterialen zijn. Voldoende vocht is nodig om de bacteriën goed op gang te brengen en zich over de hele hoop te kunnen verspreiden. Grootschalig: Een sprinkler tijdens het mengen kan een oplossing zijn.
Het is belangrijk om zoveel mogelijk lucht uit de hoop de verwijderen. Met een wat zwaardere machine er over heen rijden of op welke manier dan ook, is goed genoeg om het materiaal van zuurstof te ontdoen. Daarna afdekken met een groot stuk (landbouw) plastic is heel belangrijk. Op het plastic kan dan gewicht aangebracht worden, zoals autobanden of aarde/zand.
Een eventueel restje lucht (zuurstof) in de hoop wordt in het begin omgezet bij verbanding, en zal zodoende uit een goed afgesloten hoop ook snel verdwijnen.
Na ongeveer 6 tot 8 weken kun je de Bokashi gebruiken. Langer wachten is geen enkel probleem. Wanneer is de Bokashi goed ? Het ruikt dan een beetje zoetzuur, naar kuilvoer of zuurkool. Er kan een mooi wit schimmellaagje op groeien, dat is een goed teken. Een scherpe penetrante (ammoniak) lucht is niet goed. Dan is er teveel lucht bij gekomen en is er rotting i.p.v. fermentatie opgetreden. Ook als de temperatuur te ver oploopt (na de eerste paar dagen), bijvoorbeeld ruim boven de 35-40 graden, is dit een teken dat er verrotting/verbranding plaatsvindt en dat is niet de bedoeling.
Een stabiele hoop is klaar en dat betekent dat er geen omzettingen meer plaatsvinden. Goed afgesloten is zo’n hoop lang te bewaren.
Toepassing/Dosering
Een dosering van 1 à 2 kg per m² (10-20 ton per hectare) per jaar wordt aanbevolen. Je kunt er ook mee mulchen of licht in de grond onderwerken (±5-10 cm). Het wordt nu snel door het bodemleven opgenomen in het systeem. Let op, je moet een paar dagen (7-10) wachten voordat je in deze aarde met Bokashi iets zaait. Ook als je het tussen al bestaande plantjes gebruikt, moet je direct contact van de Bokashi met de (vooral jonge) plantjes en bladeren vermijden. Daarvoor is de Bokashi in het begin te zuur. Dat kan verbranding veroorzaken. Dit effect verdwijnt in een paar dagen en de pH wordt dan vrij neutraal. Bij reeds verhoute planten hoef je minder voorzichtig te zijn hiermee. Een voorbeeld is mulchen met hoveniers Bokashi.
Kosten
Voor het maken van Bokashi is ongeveer tien tot twaalf euro per ton nodig. Daarnaast heb je een flink stuk (landbouw)plastic nodig om de hoop af te dekken. En er gaat natuurlijk wat arbeid in zitten. Voor de boer is dat vaak de loonwerker die betaald moet worden. Maar in vergelijking met het makenvan compost is de arbeid veel minder.
Het is belangrijk te vermelden dat, in vergelijking met het maken van compost, na het opzetten van de Bokashi hoop, niets meer hoeft te gebeuren. Waar compost enkele malen gekeerd moet worden voor een goede doorluchting, met alle kosten van dien, kan er in geval van Bokashi volstaan worden met af en toe de temperatuur te monitoren. Na 6 tot 8 weken kan het zeil eraf en kan de Bokashi gebruikt worden.
Terug naar boven
Verschil met composteren
Bokashi maken is iets heel anders dan compost maken. Beide hebben als doel organisch materiaal geschikt te maken voor de bodem, maar bij composteren is er sprake van een aeroob proces (= met zuurstof) en bij Bokashi een anaeroob (= zonder zuurstof).
Het grootste voordeel t.o.v. composteren is dat het maken van Bokashi veel minder tijd en/of arbeid kost. Daarnaast is er geen verhoging van temperatuur en ook geen energie verlies. Alle energie (koolstof C) blijft in het product behouden en komt in de bodem. Ook de stikstof (N) blijft in de Bokashi behouden, terwijl tijdens het composterings proces veel N uit de hoop vervluchtigt. Ook het volume neemt vrijwel niet af bij de Bokashi, waardoor we meer massa overhouden om aan de bodem te geven. Iedereen kent wel het verschijnsel dat de (dampende) composthoop soms wel tot minder dan de helft afneemt in volume. De rest verdwijnt in de vorm van CO2 in de atmosfeer! Op zoek naar meer verdieping over dit onderwerp? Of klik eens hier als je op zoek bent naar meer informatie in het Engels
Onkruidzaden en parasieten
Hoe zit het dan met eitjes van parasieten of onkruidzaden die we in de Bokashi kunnen tegenkomen. De kans is erg klein dat deze organismen in Bokashi zouden kunnen overleven. De hoeveelheid actieve micro-organismen is zo groot dat mag worden aangenomen dat wormeitjes en ook andere parasieten door de micro-organismen worden aangetast. Waar in compost een hoge temperatuur nodig is om zaden en ziekte kiemen te verdelgen, doet dat bij Bokashi de fermentatie en de zuurgraad. Zaden gaan meteen dood of kiemen eerst, waarna ze ook afsterven in het zure milieu. Van een aantal ziektekiemen is aangetoond dat ze in Bokashi enorm onderdrukt worden door gezonde of goedaardige micro-organismen. Het is een kwestie van evenwicht, waardoor geen van de pathogenen de overhand kan krijgen. Lees hier meer over onderzoek bij tulpen en hyancint. Mogelijk kan het gebruik van bokashi of EM zelfs de oplossing bieden voor de problemen met de thermofiele bacteriën in het compoststal-systeem.
De ervaringen in de praktijk tonen dit ook aan. Het is daarvoor echter wel van belang dat het fermentatie proces goed verloopt, en dat er bijvoorbeeld voldoende vocht in de hoop zit. Bij composteren is het belangrijk dat de temperatuur voldoende hoog wordt (tot 65-70°C), maar ook niet té hoog ( > 75° C). Ook uit gras-Bokashi, gemaakt van bloeiend of uitgebloeid gras, zien we na het Bokashi-proces geen graszaden kiemen vanuit de mulchlaag.
Terug naar boven
Andere voordelen van Bokashi
Als de Bokashi-hoop of –emmer eenmaal klaar is, en het fermentatieproces beëindigd, kan Bokashi goed bewaard worden. Zolang het luchtdicht is afgesloten kun je het rustig een aantal maanden, tot wel een jaar laten liggen, als dat nodig zou zijn.
Door de fermentatie worden vitaminen, mineralen en sporenelementen biologisch beter beschikbaar gemaakt voor bodemleven en de plant en de wortels. Daarnaast ontstaan er waardevolle metabole producten zoals ontsloten voedingstoffen, antioxidanten, huminezuren en enzymen.
Bokashi heeft in de bodem een ziekte onderdrukkend effect en geeft ook de planten die op deze bodem groeien meer weerstand. De weerbaarheid van planten en dieren wordt dus verhoogd. De bodembiologie krijgt met Bokashi een enorme impuls. Dit leidt tot waarachtig gezond eten van een gezonde bodem.
Doordat bij Bokashi de energie in de vorm van koolstof in het materiaal blijft, draagt Bokashi bij aan een vermindering van de CO2 uitstoot. Bij compostering komt er door de (langzame) verbranding veel CO2 vrij. Door het omhoog brengen van de organische stof in de bodem met bokashi draagt men nog meer bij aan de CO2 fixatie. Humus breekt maar 2% per jaar af, dus eenmaal vastgelegd is het voor jaren “veilig” (aldus Prof. Verstraete uit Gent).
Zoals al eerder aangegeven is een belangrijk bijkomend voordeel van de Bokashi dat het veel minder werk geeft in vergelijking met het maken van compost. De hoop hoeft niet gekeerd te worden, waar compost soms wel zes maal omgekeerd moet worden voor een goed proces. De man die EM ontwikkelde, de Japanner Teruo Higa, geeft ruiterlijk toe dat zijn zoektocht naar de juiste micro-organismen begon doordat het alsmaar compost maken om de bodemvruchtbaarheid op peil te houden zoveel inspanning kostte.
Probleem-oplosser voor als er toch iets mis gaat
Hieronder een paar tips als je twijfelt over het resultaat van je Bokashi-makerij:
Probleem: Bokashi stinkt naar ammoniak of een andere onaangename geur
Oplossing/oorzaak: Er is lucht bij de bokashi gekomen. Het deksel is niet goed dicht geweest of er zit een lek in het vat/het plastic. Er is bedorven EM-A gebruikt. Afdichtring kapot
Probleem: de Bokashi wordt heet in de kern van de inhoud.
Oplossing/oorzaak: Het deksel is niet goed dicht geweest. Er zit een lek in het vat/het plastic. Te weinig EM of Bokashi-starter gebruikt?
Probleem: Er gebeurt niets met het gedeponeerde afval
Oplossing/oorzaak: Te droog / te weinig suiker / slecht verdeelde EM-A/ te veel houtige, vezelige materialen in verhouding met snel verteerbare materialen/ te grof zodat de inhoud niet compact kan zijn.
Probleem: Er zit een plas onder in het vat
Oplossing/oorzaak: Te weinig vezelige materialen/ te nat organisch afval.
Probleem: Bokashi is grijs schimmelachtig en ruikt scherp.
Oplossing/oorzaak: Er kan permanent valse lucht in het vat (lek)
Probleem: jonge plantjes gaan dood na het planten in een bed met Bokashi
Oplossing/oorzaak: te hoge dosering door het bed verwerkt / slecht door de gond geharkt / minder dan 7 tot 10 dagen gewacht met planten
Probleem: Brandpklekken op jong blad
Oplossing/oorzaak: Bokashi gestrooid op jong blad (kan verbranding geven)
Terug naar boven
Verder lezen / Links/Verwijzingen:
Bokashi Keukenemmer (Australia)
http://bewuste-eenvoud.blogspot.nl/2010/05/bokashi-tutorial.html
http://www.bokashi.com.au/Bokashi+One/How+it+Works.html
http://detuinfabriek.org/browse/compostmachine/ (Utrecht)
https://www.agriton.net/Bokashi-akkerbouw/
In de moestuin / mulching, etc.
http://heidevlinder.nl/bokashi.html
Bokashi van paardenmest
http://www.mulderagro.nl/website/archief-1/archief-2013/83-archief-2013/211-bokashi-maken-van-paardenmest
http://www.bio-ron.com/producten/bodembeheer-weidebeheer/bokashibodemverbeteraar.html
Akkerbouw
http://www.bokashiakkerbouw.nl/
Algemeen:
Het EM Agriton systeem voor een gezonde tuinbouw
Terug naar boven
Inhoudsopgave
Toepassingen
Moestuin
Gras-Bokashi als mulch
Akkerland
Boomkwekerij en fruitteelt
Weiland
In de composthoop
Bokashi maken
Keuken-emmer
120 liter container
Bokashi-hoop
Uitgangsmaterialen
In de praktijk
Toepassing en Dosering
Kosten
Verschil tussen Bokashi en Compost
Onkruidzaden en parasieten
Andere voordelen van Bokashi
Voor als er toch iets mis gaat
Links
Bokashi is het Japanse woord voor “gefermenteerd organisch materiaal”. Met Bokashi kun je organische resten om zetten tot een rijke bodemverbeteraar. Bokashi is het resultaat van een eeuwenoude techniek, namelijk fermentatie. Bij fermentatie verloopt de omzetting van de organische stof zonder zuurstof (anaëroob) en bij lage temperaturen, waardoor de energie en de stikstof in het product behouden blijft.
Bekijk hier een filmpje over het maken van een grotere Bokashi-hoop van gras, stro en stalmest.
Voordelen van Bokashi
Toepassingen
Je kunt Bokashi enerzijds gebruiken om organische afval nuttig te maken. Maar anderzijds kun je Bokashi ook zien als dé oplossing om de bodemvruchtbaarheid en bodemgezondheid op te krikken. In Japan is het al heel erg lang in gebruik. Voor een Engelstalige uitleg, klik hier.
Terug naar boven
Bokashi voor de moestuin
Met Bokashi worden de planten van waardevolle voedingstoffen voorzien. Bokashi ondersteunt een goede oppervlakte compostering en bevordert het microbiële leven en humusontwikkeling in de bodem. Daarnaast draagt het bij aan de bodemstructuur: luchtigheid, afwatering en juist vocht vasthoudend vermogen bij droogte. Daarnaast voegt het natuurlijk ook waardevolle elementen en micro-organismen toe. Bovendien verdrijft Bokashi kwalijke geurtjes. Huis-, tuin- en keuken-bokashi wordt gemaakt met de Bokashi-keukenemmers. Zelf aan de slag? Klik hier Filmpje kijken ? Klik hier
Bokashi van gemaaid gras als mulch
Gras-Bokashi dient uitstekend als mulchlaag. Met gras-Bokashi voedt u de planten met een passend dieet en beschermt u de bodem tegen uitdroging tijdens warmte en dichtslaan na een regenbui. Door het opvreten van het Bokashi-gras door o.a. wormen en pissebedden wordt de grond losgewoeld. Verder dient het ook als woonhuis voor tal van nuttige roofinsecten. Pas op met strooien van Bokashi op jong blad. Dit kan verbranding veroorzaken omdat de Bokashi op het moment van toepassen zuur is. Klik hier (Heidevlinder) voor praktische tips voor het maken van gras-Bokashi
Bokashi op akkerland
Bokashi is uitermate geschikt om de organische stof in de bodem aan te vullen en de weerbaarheid van bodem en plant tegen ziekten en plagen te verhogen. Zo kan er Bokashi worden gemaakt van stro met drijfmest (Lees hier meer). Omdat het op de akker al snel om grote hoeveelheden gaat (10-50 ton per hectare!) is het transport een belangrijke kostenfactor om rekening mee te houden. Daarom is het extra interessant om organische groenstromen in de directe omgeving te verwerken tot Bokashi. Vanuit Natuurbeherende organisaties of het Waterschap kan hier bijzondere interesse voor bestaan. Neem gerust contact met ons op als je hier kansen in ziet.
Terug naar boven
Bokashi in de boomkwekerij en fruitteelt
Bodemvruchtbaarheid speelt in de boom en fruitteelt natuurlijk een bijzonder grote rol. Echter door de meer permanente bezetting en de minimale bodembewerkingen zijn de mogelijkheden van bemesting soms beperkt. Hierin voorziet Bokashi op een zeer effectieve manier, mede omdat bokashi op de bodem en tussen de rijen kan worden aangebracht. Klik hier voor informatie over Hoveniers-bokashi.
Traditioneel gebruikt men in Japan Bokashi om de microbiële diversiteit in de bodem te verhogen en de planten te voorzien van natuureigen bio-actieve voedingsstoffen, zoals groeihormonen, antibiotica, vitamines en aminozuren. Planten krijgen zo meer energie en een grotere weerbaarheid tegen schadelijke bacteriën en schimmels. De neutrale micro-organismen die in een ziekteverwekkende bodem eerst kozen voor de, tot dan toe, overheersende schadelijke micro-organismen, zullen zich nu aansluiten bij de effectieve micro-organismen van EM. Een ziekteverwekkende bodem wordt zo een ziekteonderdrukkende bodem. Bomen met minder last van plagen en ziektes is het gevolg. Binnen de land- en tuinbouw is dit de meest effectieve, duurzame manier om meer profijt uit de bodem te halen.
Bokashi op het weiland
Alhoewel de bodem onder grasland vaak een hoger gehalte aan organische stof heeft in vergelijking met akkerland (of maïsakkers), heeft Bokashi op weiland een grote toegevoegde waarde. Naast de organische stof is er een waarneembaar effect op het bodemleven. Bovendien kan de Bokashi gewoon met de mestverspreider en bovengronds op het gras worden uitgereden. Omdat de Bokashi als het ware al is voor-gefermenteerd wordt het snel door bodem en plant opgenomen.
Naast een hogere grasopbrengst door een verhoogde bodemvruchtbaarheid, neemt ook de voedingswaarde van het gras toe en is er minder kans op plagen of ziekten, zoals bladvlekkenziekte, roest of emelten.
Terug naar boven
Bokashi als compost-versneller
Met de toevoeging van Bokashi aan een composthoop wordt deze sneller omgezet en verdwijnen de soms kwalijke geurtjes als het composteringsproces niet optimaal verloopt. Dit laatste kan overigens ook bewerkstelligd worden door de toevoeging van Microferm aan de composthoop. Al lijkt het tegenstrijdig (fermenteren versus composteren), Bokashi kan dus ingezet worden als compost-versneller.
Bokashi maken: De techniek
Het principe van fermentatie wordt al sinds eeuwen gebruikt voor het conserveren van voedingsmiddelen zoals zuurkool, soya saus, kaas en wijn, om er maar een paar te noemen. Door toevoeging van effectieve micro-organismen (microferm) en het anaeroob (zonder zuurstof) verwerken van je resten, maak je van je eigen organische resten een waardevolle bodemverbeteraar. Om een optimaal resultaat te behalen worden meestal zeeschelpenkalk en kleimineralen toegevoegd, maar dit hangt erg af van de toepassing en het budget.
In de praktijk: Wat kan er allemaal in de Bokashi verwerkt worden?
Bijna alles kan erin: Bokashi kan worden gemaakt van allerlei materialen en in allerlei volumes. Voor kleinschalig gebruik voor rondom huis, is de Bokashi-keukenemmer ontworpen. Hierin kunnen werkelijk bijna alle (organische) reststoffen uit de keuken verwerkt worden tot een zeer waardevolle bijdrage aan de vruchtbaarheid van de bodem in het bloemenperk en de moestuin. Fruit- en groenteschillen (ook exotisch), gekookte en rauwe etensresten, visresten of (kippen)botten, broodresten, het kan er allemaal in. Omdat het afgesloten wordt en daarna fermenteert, is er geen sprake van stank ontwikkeling en wordt er bovendien geen ongedierte aangetrokken. De twee keukenemmers samen zijn vaak voldoende voor een gemiddeld gezin om alle resten uit de keuken in de tuin te kunnen verwerken. Bestellen ?
Wat kan er niet in: Composteerbaar plastic kan niet in de Bokashi. Blijkbaar heeft dit materiaal de hoge temperatuur van de compost nodig om daadwerkelijk af te breken. Ook koffie-filters en theezakjes worden pas in de bodem afgebroken en worden nog na wat langere tijd teruggevonden. Ik vind dit zelf geen echt probleem overigens.
Keuken-Bokashi moet, als het klaar is voor gebruik, licht onder de grond gebracht worden (±10-20 centimeter) en niet als mulch óp de grond, dit omdat anders dieren zoals honden en/of kraaien ermee aan de haal gaan. Die vinden dat erg lekker. Het is tenslotte voor-gefermenteerd voedsel, ook voor deze dieren.
Als het om grotere hoeveelheden gaat is de keukenemmer al gauw te klein. Daarvoor is er de Bokashi-container van 120 liter. Deze werkt hetzelfde als de keukenemmers. Dit is vaak een oplossing waar meerdere huishoudens samen de moestuin doen of het afval inzamelen (op een flat bijvoorbeeld). Lees maar eens verder over de ervaringen bij de Ulebelt in Deventer. Bestellen?
Terug naar boven
Opzet van een grotere Bokashi-hoop
1 m³ = ± 0,8 - 1 ton
Als je (veel) meer Bokashi nodig hebt of veel (tuin)afval wilt verwerken is ook de hierboven beschreven container waarschijnlijk niet meer toereikend. Gelukkig is het relatief eenvoudig om een Bokashi-hoop op te zetten. Dit kun je het best vergelijken met het inkuilen van gras of maïs bij de boer. Je moet vooral letten op de volgende richtlijnen, maar dit is erg afhankelijk welke materialen er voor handen zijn:
Bokashi moet het juiste vochtgehalte hebben. Ongeveer 50%. Dit betekent dat vers groen (blad of gras) net te nat is, maar dat bijvoorbeeld stro of versnipperd hout te droog is. Mengen is dan meestal de makkelijkste oplossing. Als de Bokashi te nat is loopt er vocht onderuit, of het fermentatieproces verloopt niet optimaal, en er zal dan sprake van rotting kunnen zijn. Als de Bokashi te droog is kunnen de micro-organismen zich niet goed over de hoop en het materiaal verspreiden en vermenigvuldigen. Daardoor verloopt het fermentatieproces te traag of helemaal niet. Hierdoor zal het eindproduct niet de kwaliteit hebben waar je naar op zoek bent.
Daarnaast is het streven naar een C/N verhouding (Koolstof/Stikstof) van ongeveer 20:1. Als je bijvoorbeeld veel jong gras (C/N van ±10:1) wil verwerken kun je dit compenseren met wat stro (C/N van 80:1). Ervaring leert dat de C/N verhouding niet van wezenlijk belang is voor het fermentatie proces, maar wel voor de latere toepassing en gebruik van de Bokashi. Een te hoge C/N verhouding kan de bodem stikstof (tijdelijk) fixeren, hetgeen voor de plantengroei en productie onwenselijk is.
Beide zaken hierboven beschreven lijken wat ingewikkeld misschien, maar het is eenvoudiger dan het lijkt. Al doende leert men is hier zeer zeker van toepassing.
Het is duidelijk dat voor grotere hoeveelheden andere uitgangsmaterialen worden gebruik dan bij gebruik van de keuken-emmers. Zo is paardenmest bijvoorbeeld bij uitstek geschikt om Bokashi van te maken, ook omdat het net als goede Bokashi 30 a 50 % droge stof bevat. Wel zit er wat veel stikstof in, in verhouding tot de koolstof. Dit kun je oplossen door er stro of iets dergelijks doorheen te mengen.
Andere uitgangs materialen zijn:
- GFT en/of keukenafval
- Snoeiafval uit de tuin (of de tuin van de buren)
- Gemaaid of geklepeld gras (gazon-, dijk- of bermgras)
- Mest (niet noodzakelijk)
- Stro en/of houtsnippers
Daarnaast zijn er ook een aantal producten nodig om de Bokashi te maken:
- Microferm/EM (2-3 liter per m³) Bestellen?
- Zeeschelpenkalk (10 kg per m³) Bestellen?
- Kleimineralen (10 kg per m³) (niet noodzakelijk) Bestellen?
- Afdek (landbouw)plastic
- Meng-systeem (grijper of vijzel of iets dergelijks)
Terug naar boven
Fermentatie
Door het toevoegen van de EM (Microferm) wordt het fermentatie proces op gang gebracht en de goede richting op geduwd. Het fermenteren gebeurd verder zonder zuurstof. Het toevoegen van zeeschelpen is belangrijk om te voorkomen dat de pH te snel daalt en het fermentatie proces bij een lage zuurgraad al te vroeg tot stilstand komt. Door het mengen van zeeschelpen sleept het fermentatie proces zich langer voort en zal het materiaal uiteindelijk beter (=verder) gefermenteerd zijn en daarmee makkelijk beschikbaar komen voor de bodem en de planten.
Proces
Het te gebruiken materiaal fermenteert het beste als het vers is, maar het is geen enkel probleem als een of meerdere van de materialen al een proces van compostering zijn begonnen. Je verliest dan wel wat C en N door vervluchtiging, maar bij een goed opgezette Bokashi hoop zal het rottingsproces direct stoppen en zal de fermentatie op gang komen.
Als je het grovere materiaal klein maakt/hakselt, is het makkelijker te mengen en bovendien later makkelijker te verwerken (verspreiden), maar het is niet noodzakelijk voor het proces van fermenteren. Je kunt alle materialen als een soort lasagne om en om op elkaar leggen, met in elke laag telkens een beetje kleimineralen en zeeschelpenkalk. Je kunt ook alles eenmaal op een hoop goed mengen met een grote vijzel achter de tractor.
(zie bijvoorbeeld: https://www.youtube.com/watch?v=YXIL4OV8dA4)
De Microferm/EM kun je verdund met water toedienen (in een gieter bijvoorbeeld). Daarmee is het beter te verdelen over de hoop. Het totale vocht gehalte moet ongeveer 30-50% zijn. Het moet goed vochtig zijn, maar als je het materiaal perst (of in je handen knijpt) moet er geen vocht uitlopen. Hoeveel water je moet toevoegen is afhankelijk hoe vochtig/nat de uitgangsmaterialen zijn. Voldoende vocht is nodig om de bacteriën goed op gang te brengen en zich over de hele hoop te kunnen verspreiden. Grootschalig: Een sprinkler tijdens het mengen kan een oplossing zijn.
Het is belangrijk om zoveel mogelijk lucht uit de hoop de verwijderen. Met een wat zwaardere machine er over heen rijden of op welke manier dan ook, is goed genoeg om het materiaal van zuurstof te ontdoen. Daarna afdekken met een groot stuk (landbouw) plastic is heel belangrijk. Op het plastic kan dan gewicht aangebracht worden, zoals autobanden of aarde/zand.
Een eventueel restje lucht (zuurstof) in de hoop wordt in het begin omgezet bij verbanding, en zal zodoende uit een goed afgesloten hoop ook snel verdwijnen.
Na ongeveer 6 tot 8 weken kun je de Bokashi gebruiken. Langer wachten is geen enkel probleem. Wanneer is de Bokashi goed ? Het ruikt dan een beetje zoetzuur, naar kuilvoer of zuurkool. Er kan een mooi wit schimmellaagje op groeien, dat is een goed teken. Een scherpe penetrante (ammoniak) lucht is niet goed. Dan is er teveel lucht bij gekomen en is er rotting i.p.v. fermentatie opgetreden. Ook als de temperatuur te ver oploopt (na de eerste paar dagen), bijvoorbeeld ruim boven de 35-40 graden, is dit een teken dat er verrotting/verbranding plaatsvindt en dat is niet de bedoeling.
Een stabiele hoop is klaar en dat betekent dat er geen omzettingen meer plaatsvinden. Goed afgesloten is zo’n hoop lang te bewaren.
Toepassing/Dosering
Een dosering van 1 à 2 kg per m² (10-20 ton per hectare) per jaar wordt aanbevolen. Je kunt er ook mee mulchen of licht in de grond onderwerken (±5-10 cm). Het wordt nu snel door het bodemleven opgenomen in het systeem. Let op, je moet een paar dagen (7-10) wachten voordat je in deze aarde met Bokashi iets zaait. Ook als je het tussen al bestaande plantjes gebruikt, moet je direct contact van de Bokashi met de (vooral jonge) plantjes en bladeren vermijden. Daarvoor is de Bokashi in het begin te zuur. Dat kan verbranding veroorzaken. Dit effect verdwijnt in een paar dagen en de pH wordt dan vrij neutraal. Bij reeds verhoute planten hoef je minder voorzichtig te zijn hiermee. Een voorbeeld is mulchen met hoveniers Bokashi.
Kosten
Voor het maken van Bokashi is ongeveer tien tot twaalf euro per ton nodig. Daarnaast heb je een flink stuk (landbouw)plastic nodig om de hoop af te dekken. En er gaat natuurlijk wat arbeid in zitten. Voor de boer is dat vaak de loonwerker die betaald moet worden. Maar in vergelijking met het makenvan compost is de arbeid veel minder.
Het is belangrijk te vermelden dat, in vergelijking met het maken van compost, na het opzetten van de Bokashi hoop, niets meer hoeft te gebeuren. Waar compost enkele malen gekeerd moet worden voor een goede doorluchting, met alle kosten van dien, kan er in geval van Bokashi volstaan worden met af en toe de temperatuur te monitoren. Na 6 tot 8 weken kan het zeil eraf en kan de Bokashi gebruikt worden.
Terug naar boven
Verschil met composteren
Bokashi maken is iets heel anders dan compost maken. Beide hebben als doel organisch materiaal geschikt te maken voor de bodem, maar bij composteren is er sprake van een aeroob proces (= met zuurstof) en bij Bokashi een anaeroob (= zonder zuurstof).
Het grootste voordeel t.o.v. composteren is dat het maken van Bokashi veel minder tijd en/of arbeid kost. Daarnaast is er geen verhoging van temperatuur en ook geen energie verlies. Alle energie (koolstof C) blijft in het product behouden en komt in de bodem. Ook de stikstof (N) blijft in de Bokashi behouden, terwijl tijdens het composterings proces veel N uit de hoop vervluchtigt. Ook het volume neemt vrijwel niet af bij de Bokashi, waardoor we meer massa overhouden om aan de bodem te geven. Iedereen kent wel het verschijnsel dat de (dampende) composthoop soms wel tot minder dan de helft afneemt in volume. De rest verdwijnt in de vorm van CO2 in de atmosfeer! Op zoek naar meer verdieping over dit onderwerp? Of klik eens hier als je op zoek bent naar meer informatie in het Engels
Onkruidzaden en parasieten
Hoe zit het dan met eitjes van parasieten of onkruidzaden die we in de Bokashi kunnen tegenkomen. De kans is erg klein dat deze organismen in Bokashi zouden kunnen overleven. De hoeveelheid actieve micro-organismen is zo groot dat mag worden aangenomen dat wormeitjes en ook andere parasieten door de micro-organismen worden aangetast. Waar in compost een hoge temperatuur nodig is om zaden en ziekte kiemen te verdelgen, doet dat bij Bokashi de fermentatie en de zuurgraad. Zaden gaan meteen dood of kiemen eerst, waarna ze ook afsterven in het zure milieu. Van een aantal ziektekiemen is aangetoond dat ze in Bokashi enorm onderdrukt worden door gezonde of goedaardige micro-organismen. Het is een kwestie van evenwicht, waardoor geen van de pathogenen de overhand kan krijgen. Lees hier meer over onderzoek bij tulpen en hyancint. Mogelijk kan het gebruik van bokashi of EM zelfs de oplossing bieden voor de problemen met de thermofiele bacteriën in het compoststal-systeem.
De ervaringen in de praktijk tonen dit ook aan. Het is daarvoor echter wel van belang dat het fermentatie proces goed verloopt, en dat er bijvoorbeeld voldoende vocht in de hoop zit. Bij composteren is het belangrijk dat de temperatuur voldoende hoog wordt (tot 65-70°C), maar ook niet té hoog ( > 75° C). Ook uit gras-Bokashi, gemaakt van bloeiend of uitgebloeid gras, zien we na het Bokashi-proces geen graszaden kiemen vanuit de mulchlaag.
Terug naar boven
Andere voordelen van Bokashi
Als de Bokashi-hoop of –emmer eenmaal klaar is, en het fermentatieproces beëindigd, kan Bokashi goed bewaard worden. Zolang het luchtdicht is afgesloten kun je het rustig een aantal maanden, tot wel een jaar laten liggen, als dat nodig zou zijn.
Door de fermentatie worden vitaminen, mineralen en sporenelementen biologisch beter beschikbaar gemaakt voor bodemleven en de plant en de wortels. Daarnaast ontstaan er waardevolle metabole producten zoals ontsloten voedingstoffen, antioxidanten, huminezuren en enzymen.
Bokashi heeft in de bodem een ziekte onderdrukkend effect en geeft ook de planten die op deze bodem groeien meer weerstand. De weerbaarheid van planten en dieren wordt dus verhoogd. De bodembiologie krijgt met Bokashi een enorme impuls. Dit leidt tot waarachtig gezond eten van een gezonde bodem.
Doordat bij Bokashi de energie in de vorm van koolstof in het materiaal blijft, draagt Bokashi bij aan een vermindering van de CO2 uitstoot. Bij compostering komt er door de (langzame) verbranding veel CO2 vrij. Door het omhoog brengen van de organische stof in de bodem met bokashi draagt men nog meer bij aan de CO2 fixatie. Humus breekt maar 2% per jaar af, dus eenmaal vastgelegd is het voor jaren “veilig” (aldus Prof. Verstraete uit Gent).
Zoals al eerder aangegeven is een belangrijk bijkomend voordeel van de Bokashi dat het veel minder werk geeft in vergelijking met het maken van compost. De hoop hoeft niet gekeerd te worden, waar compost soms wel zes maal omgekeerd moet worden voor een goed proces. De man die EM ontwikkelde, de Japanner Teruo Higa, geeft ruiterlijk toe dat zijn zoektocht naar de juiste micro-organismen begon doordat het alsmaar compost maken om de bodemvruchtbaarheid op peil te houden zoveel inspanning kostte.
Probleem-oplosser voor als er toch iets mis gaat
Hieronder een paar tips als je twijfelt over het resultaat van je Bokashi-makerij:
Probleem: Bokashi stinkt naar ammoniak of een andere onaangename geur
Oplossing/oorzaak: Er is lucht bij de bokashi gekomen. Het deksel is niet goed dicht geweest of er zit een lek in het vat/het plastic. Er is bedorven EM-A gebruikt. Afdichtring kapot
Probleem: de Bokashi wordt heet in de kern van de inhoud.
Oplossing/oorzaak: Het deksel is niet goed dicht geweest. Er zit een lek in het vat/het plastic. Te weinig EM of Bokashi-starter gebruikt?
Probleem: Er gebeurt niets met het gedeponeerde afval
Oplossing/oorzaak: Te droog / te weinig suiker / slecht verdeelde EM-A/ te veel houtige, vezelige materialen in verhouding met snel verteerbare materialen/ te grof zodat de inhoud niet compact kan zijn.
Probleem: Er zit een plas onder in het vat
Oplossing/oorzaak: Te weinig vezelige materialen/ te nat organisch afval.
Probleem: Bokashi is grijs schimmelachtig en ruikt scherp.
Oplossing/oorzaak: Er kan permanent valse lucht in het vat (lek)
Probleem: jonge plantjes gaan dood na het planten in een bed met Bokashi
Oplossing/oorzaak: te hoge dosering door het bed verwerkt / slecht door de gond geharkt / minder dan 7 tot 10 dagen gewacht met planten
Probleem: Brandpklekken op jong blad
Oplossing/oorzaak: Bokashi gestrooid op jong blad (kan verbranding geven)
Terug naar boven
Verder lezen / Links/Verwijzingen:
Bokashi Keukenemmer (Australia)
http://bewuste-eenvoud.blogspot.nl/2010/05/bokashi-tutorial.html
http://www.bokashi.com.au/Bokashi+One/How+it+Works.html
http://detuinfabriek.org/browse/compostmachine/ (Utrecht)
https://www.agriton.net/Bokashi-akkerbouw/
In de moestuin / mulching, etc.
http://heidevlinder.nl/bokashi.html
Bokashi van paardenmest
http://www.mulderagro.nl/website/archief-1/archief-2013/83-archief-2013/211-bokashi-maken-van-paardenmest
http://www.bio-ron.com/producten/bodembeheer-weidebeheer/bokashibodemverbeteraar.html
Akkerbouw
http://www.bokashiakkerbouw.nl/
Algemeen:
Het EM Agriton systeem voor een gezonde tuinbouw
Terug naar boven
